المپیاد ادبی، مسابقه‌ای در سطح کشوری است که دانش‌آموزان را با متون ادبی ایران آشناتر کرده و آن‌ها را به ادامه‌ی تحصیل در رشته‌های علوم انسانی و به خصوص ادبیات فارسی تشویق می‌کند. این المپیاد، پس از المپیاد ریاضی، همگام با المپیاد فیزیک، باسابقه‌ترین المپیادهای کشور است و از سال تحصیلی ۶۷-۱۳۶۶ بنیان گذاشته شد.

شرکت در این المپیاد برای همه‌ی دانش‌آموزان رشته‌های نظری آزاد است و مانند دیگر المپیادها این مسابقه نیز در سه مرحله انجام می‌گیرد. مرحله‌ی اوّل، شامل ۱۰۰ پرسش چهارگزینه‌ای، از کتاب‌های درسی دبیرستانی (حدود ۳۰%) و برخی منابع غیردرسی (حدود ۷۰%) است که هرساله توسط کمیته ادبی باشگاه دانش‌پژوهان جوان اعلام می‌شوند. این مرحله معمولاً در بهمن‌ماه هرسال برگزار می‌شود و حدود ۱۰۰۰ نفر در آن پذیرفته می‌شوند.

مرحله‌ی دوم در اردیبهشت هر سال برگزار می‌شود و پذیرفته شدگان مرحله‌ی اول برای راهیابی به دوره‌ی تابستانه و کسب مدال به رقابت می‌پردازند. در این مرحله ۴۰ نفر پذیرفته می‌شوند که همگی در دوره‌ی تابستانه مدال خواهند گرفت.

 شرکت در این المپیاد، تا دوره‌ی چهاردهم (سال تحصیلی ۸۰-۱۳۷۹) فقط مخصوص دانش‌آموزان دو رشته‌ی نظری علوم انسانی و علوم و معارف اسلامی بود و شش نفر نخست (پس از سه مرحله رقابت و آزمون)، مدال طلا دریافت کرده، می‌توانستند در رشته‌ی زبان و ادبیات فارسی وارد دانشگاه مورد علاقه‌ی خود شوند. امّا از دوره‌ی پانزدهم محدودیت رشته‌ی دانش‌آموزی برداشته شد و دانش‌آموزان دو رشته‌ی دیگر نظری، یعنی ریاضی-فیزیک و علوم تجربی نیز به جمع رقابت‌کنندگان پیوستند؛ امّا برای ایشان سهمیه‌ی طلا بصورت مازاد و مشروط درنظر گرفته شد:

به‌این‌معنی‌که پس از رقابت چهل دانش‌آموز برتر کشور (مرحله‌ی سوم؛ دوره‌ی تابستانی)، شش نفر نخست رشته‌های انسانی و معارف، مانند گذشته، مدال طلا می‌گرفتند، و سه نفر نخست رشته‌های ریاضی و تجربی، درصورتی‌که نمر‌ه‌ی علمی‌ای بیشتر یا مساوی نفر ششم انسانی و معارف آورده بودند، مدال طلا می‌گرفتند. (و البته غالباً تنها یک یا دو نفر از دانش‌آموزان ریاضی و تجربی می‌توانستند چنین نمره‌ای کسب کنند). این حذف محدودیت، که از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب و ابلاغ شده بود، باعث اعتراض کمیته‌ی علمی المپیاد ادبی و استعفای دسته‌جمعی ایشان شد.

پس از پایان دوره‌ی هفدهم و توزیع مدال‌ها، شورای عالی انقلاب فرهنگی تغییری در تعداد سهمیه‌ی طلای کشوری المپیادها تصویب و ابلاغ کرد (۱۴مهر ۱۳۸۳) که طبق آن، در المپیاد ادبی، سهمیه‌ی دانش‌آموزن رشته‌های انسانی و معارف، از ۶ به ۱۲، و سهمیه‌ی دانش‌آموزن رشته‌های ریاضی و تجربی، از ۳ به ۶ افزایش یافت. بدین‌ترتیب، تعدادی از مدال‌آوران نقره نیز به جمع طلاآوران پیوستند و از مزیت دانشگاه بی‌کنکور بهره‌مند شدند.

این قانون همچنان پابرجاست. از دوره‌ی بیست‌وپنجم (سال تحصیلی ۹۱-۱۳۹۰) محدودیت تعیین رشته‌ی دانشگاهی نیز برداشته شد تا طلاآوران ادبی به‌جای آنکه تنها مجاز به انتخاب رشته‌ی زبان و ادبیات فارسی باشند، بتوانند از بین تمام رشته‌های گروه‌های امتحانی علوم انسانی و هنر، رشته‌ی موردعلاقه‌ی خود را انتخاب کنند.

در دو مرحلۀ نخست المپیاد، تکیۀ اصلی مطالب بر متون کهن اعم از نظم و نثر است. در نتیجه، دانش‌آموزی که به ادبیات کلاسیک فارسی دلبسته است، و بر اساس علاقۀ خود به خواندن المپیاد ادبی ترغیب شده است، می‌تواند با برنامۀ مناسب وقت خود را به المپیاد اختصاص دهد و از آن لذت ببرد. حقیقت آن است که دانش‌آموزانی که بیشتر درگیر فواید المپیادی‌شدن بوده‌اند، مسیر المپیاد را به کام خود تلخ کرده‌اند و آن را از یک راه لذت‌بخش، به نقطه‌ای که باید حتما به آن رسید تقلیل داده‌اند.

توصیۀ من به کسانی که می‌خواهند در المپیاد شرکت کنند، آن است که از تمام این مسیر لذت ببرند و آن را برای بودن در همان مسیر بخوانند نه برای رسیدن به برگۀ گواهی مدال! این نکته را بدان جهت می‌گویم که چه مدال‌داران، چه راه‌نیافتگان به دورۀ تابستانی، بخش لذت‌بخش المپیاد را مسیر و سالی که طی کرده‌اند می‌دانند و نه نقطۀ پایان کارشان. بنابرین، در گام نخست، بی‌چشم‌داشتی نسبت به نتیجۀ کار، باید خواند و لذت برد. اما چه باید خواند؟ به نظر من حتماً باید خواندن را در چند جهت پیش برد و هرگز اسیر تک‌بعدی‌شدن نشد. بدون خواندن متون کهن نمی‌توان در المپیاد شرکت کرد.

بنابرین لازم است با متونی مثل غزلیات حافظ و سعدی یا شاهنامه و تاریخ بیهقی آشنا شد و مقداری از آن‌ها را خواند. ضمناً، باید توجّه داشت که متون کهن هم یکسان نیستند و تفاوت‌های زیادی باهم دارند. به همین سبب، مناسب‌تر آن است که به حوزه‌های مختلف آن‌ها پرداخته شود به طرزی که با متون نظم خراسانی و عراقی و تفاوت‌هایشان، و از سویی با متون نثر، اعم از تاریخی و ادبی و عرفانی، آشنایی نسبتاً مناسبی به دست آورد. طبیعتاً این تنوّع در بین منابع غیردرسی هر سال وجود دارد و با آمادگی پیش از اعلام منابع، می‌توان راه را هموارتر کرد.

به جز ادبیات کهن، مقدمات شعر نو و تحوّل آن نیز از مطالبی است که باید با آن آشنا بود. کتاب «ادوار شعر فارسی» دکتر شفیعی کدکنی برای ورود به این حوزه، منبع خوبی است. حوزۀ سومی که نباید از آن غفلت کرد، ادبیات داستانی است به‌ویژه به این دلیل که در دوره، هم درس نویسندگی وجود دارد، هم درس ادبیات داستانی و هم درس نقد ادبی.

بنابرین، در مسیر آمادگی باید به این عرصه‌ها توجه شود، اما نکته‌ای که به‌خصوص برای مرحلۀ اول و دوم مؤثّر است، تسلّط بر خواندن متون کهن و دانش خواندن آن‌ها است و برای شروع کار می‌توان به سراغ یک شرح نسبتاً خوب از یک منبع ثابت رفت. به عقیدۀ من کتاب حافظ‌نامه نوشتۀ بهاء‌الدین خرّمشاهی برای آغاز کار مناسب است.

پس از خواندن شرح ۵۰ تا ۱۰۰ غزل از آن، به همراه ارجاعاتی که داده است، به مرور به سراغ دیگر متون بروید و دانش متنی خود را در حوزه‌های مختلف از جمله دستور تاریخی، معانی و اصطلاحات خاص واژگان، عروض و قافیه، صنایع ادبی و دیگر حوزه‌های مربوط به ادبیات کهن تقویت کنید. بخش‌هایی از گلستان سعدی به تصحیح دکتر غلامحسین یوسفی، تاریخ بیهقی به کوشش دکتر خلیل خطیب‌رهبر و برخی کتاب‌های فارسی عمومی(مانند فارسی عمومی نوشتۀ دکتر محمّد دهقانی)، می‌توانند یک دانش‌آموز المپیادی را در ادامۀ راه یاری‌کنند.

آنچه در دو یادداشت بالا به آن پرداخته شد، پی‌رنگی از چیستی المپیاد ادبی را برای خواننده مشخص می‌کند. در این نوشته از شیوۀ انتخاب دانش‌آموزان المپیادی، و برنامه‌ریزی‌ای که باید مدارس برای آماده‌ساختن دانش‌آموزان خود داشته باشند، سخن خواهد رفت، تا بدین طریق، این نوشته بتواند هم دانش‌آموزان را راهگشا باشد و هم مدارس را دستگیر.

نخستین چیزی که در برنامه‌ریزی المپیاد باید به آن توجه کرد، هدف است و پاسخ به این پرسش که «از چه نقطه‌ای شروع می‌کنیم و به چه نقطه‌ای می‌خواهیم برسیم؟». هدف برخی مدارس از شرکت در المپیاد، تنها تعداد پذیرفته‌شدگان مرحلۀ نخست المپیادشان-و بازداشتن آنان از ادامۀ راه- است تا از آن استفاده‌های تبلیغاتی بکنند. با چنین هدفی، که البته در آن دانش‌آموزان بازیگرانی برای مسئولان مدرسه هستند، تنها باید دانش‌آموزان را برای مرحلۀ نخست آماده کرد و به هر آنچه منبع است پرداخت و از هر آنچه منبع نیست، شانه خالی کرد.

پر واضح است که از دید من این شیوه پسندیده نیست و دانش‌آموزان می‌بایستی خود حق انتخاب راهشان را داشته باشند. در نتیجه، کاری با این شیوه نخواهم داشت و از برنامه‌‌ریزی بلندمدت و هدف‌دار صحبت خواهم کرد.

همانطور که در بخش منابع غیردرسی بحث شد، آشنایی دانش‌آموزان با ادبیات کهن فارسی، مهمترین گامی است که باید در راه المپیاد ادبی بردارند و برای برنامه‌ریزی نیز، بایستی به این حوزه بیش از دیگر ساحات ادبیات پرداخت. نیاز به توضیح نیست که این ارزش‌گذاری هرگز به معنای برتردانستن ذات یک حوزه بر حوزۀ دیگر نیست و غرض تسهیل راهی است که دانش‌آموز باید بپیماید. با این توضیح، مطالعۀ شخصی دانش‌آموزان از یک سو، و کلاس‌هایی که مدارس برای آنان برگزار می‌‌کنند از سوی دیگر، مستلزم پوشش‌دادن ادبیات کهن و مطالب مربوط به آن است.

در نقطۀ مقابل، ادبیات داستانی و شعر معاصر، تا جایی که بنده با دانش‌آموزان سر و کار داشته‌ام، جذابیت نسبتاً بیشتری برایشان دارد و از این مسأله می‌توان برای ایجاد انگیزش و البته پوشش‌دادن بخش دیگری از المپیاد بهره برد. برای گرفتن نتیجۀ مناسب و برای مطمئن‌بودن از یک برنامه‌ریزی هدفمند، آغاز فرآیند المپیاد را از تابستان بسیار مناسب می‌دانم.

اگر بحث مطالعۀ شخصی باشد، می‌توان بر اساس همان چیزی که پیشتر گفتم، شروع کرد و اگر مدرسه‌ای تصمیم به برنامه‌ریزی داشته باشد، به عقیدۀ من با حداقل ۴ تا ۶ زنگ در هفته می‌توان فرآیند المپیاد را آغاز کرد و پس از معرفی منابع مرحلۀ نخست توسط کمیتۀ المپیاد ادبی(حدوداً اوایل آذرماه)، کلاس‌های فشرده‌ای برای پوشش‌دادن تمام یا بخش نسبتاً خوبی از منابع ارائه کرد تا در کنار تلاش دانش‌آموزان، هدایت و بررسی مسیر آنان هم انجام پذیرد.

دربارۀ نحوۀ آماده‌سازی دانش‌آموزان تا پیش از اعلام منابع، که بی‌شک کار بسیار پراهمیت و کلیدی‌ای است، بدون توجّه به دانش‌آموزان، سطح دانششان و تعداد جلسات کلاس نمی‌توان برنامه‌ای پیشنهاد داد. برای مثال اگر دانش‌آموزان، خود، پیشتر، با متونی مانند غزلیات حافظ یا گلستان سروکار داشته بوده باشند، می‌توان با متونی نسبتاً دشوارتر مانند قصاید سبک خراسانی، یا متون نثری همچون کلیله و دمنه، کار را آغاز کرد. از سوی دیگر، اگر این آشنایی برای دانش‌آموزان هنوز حاصل نشده باشد، به دلیل سهولت متونی از جمله غزلیات حافظ یا گلستان سعدی، می‌توان آن‌ها را خشت اول کار قرار داد.

فارغ از این، اگر مسأله در درجۀ اول، علاقه‌مندسازی دانش‌آموزان به ادبیات کهن باشد، لازم است تا با انتخاب‌های هوشمندانه‌ای از اشعار و حکایات کتاب‌های گوناگون، این دلبستگی و همراهی دانش‌آموز را به دست بیاوریم و پس از آن، با سیری که به نظرمان با فضای کلاس همراه است، راه را ادامه دهیم. به‌شخصه، اگر فضای کلاس را همسو با ادبیات کهن ببینم، و اگر نیازی به ایجاد جذّابیت مضاعف در بین دانش‌آموزان حس نکنم، سیر تاریخی متون را از باقی شیوه‌ها مفیدتر می‌دانم. خواندن اشعاری از شاعران قرون نخستین، علاوه بر آنکه نکات دستوری، بلاغی، تاریخی، سبکی و… را به دانش‌آموزان می‌آموزاند، در ترسیم ذهنیّت تاریخ ادبیاتی آنان نیز نقش پررنگی دارد.

این نوشته را با یادکرد اینکه لازمۀ همراهی دبیران با دانش‌آموزان، انعطاف آنان و آشنایی‌شان با کلیّت ادبیات کهن است پایان می‌دهم. مقصود آنکه از آن ‌جایی که زبان رسمی کشورمان فارسی است و ادبیات کهنمان نیز به زبان فارسی است، ظاهراً بیشتر فارسی‌زبانان یا فارسی‌دانان این دو را یکسان می‌انگارند و متأسّفانه این اجازه را به خود می‌دهند که چه بادانش و چه بی‌دانش، دست به تدریس ادبیات فارسی حتی در سطح المپیاد ادبی بزنند و بدین ترتیب یکی از سال‌های مهم دانش‌آموزان را دست‌مایۀ خلاقیّت خود در کلاس درس کنند.

حقیقت آن است که هر حوزه‌ای نیاز به متخصّص دارد و المپیاد ادبی نیز عرصۀ آزمون و خطا نیست. بنابرین، فارغ از آنکه ممکن است استثنائاً کسی در دانشگاه ادبیات نخوانده باشد، ولی دانش ادبی بسیار خوبی داشته باشد، این نکته را گوشزد می‌کنم که دارابودن صرفاً یک مدال المپیاد، ابداً گواهی تدریس المپیاد ادبی نیست و نباید در انتخاب دبیران المپیاد تنها به مدال آنان بسنده کرد.

برای موفقیت در المپیاد ادبی، لازم است پیش از اعلام منابع غیردرسی، برخی کتاب‌های مهم را مطالعه کنیم، تا بر مباحث پایه‌ای مسلط باشیم و با منابع تازه‌معرفی‌شده راحت‌تر برخورد کنیم و آن‌ها را بهتر بفهمیم. مطالعه در هر موضوعی (از تاریخ گرفته، تا رمان‌ها و شعرهایی که دوست داریم و برای علاقه می‌خوانیم)، می‌تواند به سواد ادبی و تسلط ما بر مباحث درسی و غیردرسی کمک کند؛ اما طبعاً بهتر است منابع معتبر و مهم و جامع را در اولویت بگذاریم تا با اطلاعات نادرست و شیوه‌های غیرعلمی روبرو نشویم و مجبور نباشیم تعداد کتاب‌های بیشتری را بخوانیم.

کتاب‌های زیر، در حوزه‌های مختلف ادبی که همگی به منابع المپیاد ادبی هم مربوط هستند و گاه مستقیماً منبع آزمون بوده‌اند، برای شروع مطالعه‌ی المپیاد ادبی مناسبند. ترتیب سفت و سختی برای خواندنشان نمی‌توان در نظر گرفت؛ اما بهتر است پس از مطالعه‌ی منابع درسی، ابتدا با کلیات شروع کنیم تا ابزاری برای بررسی متون کهن و جدید در دست داشته‌باشیم.

*موارد ستاره‌دار کاردبردی‌تر و پایه‌ای‌تر، و در مورد متون، پرتکرارتر هستند.*

– توجه کنید که نمی‌توان تمام این کتاب‌ها را در مدت زمان کوتاه (یعنی یکی-دو سال!) خواند، پس هر کسی، بنابر شناخت و تسلطی که بر هر موضوع دارد، می‌تواند چند کتاب را انتخاب کند و تکه‌هایی از آن‌ها را برای آشنایی بیشتر بخواند. کتاب‌های دیگری هم وجود دارد که هم منبع می‌شوند و هم می‌توانند برای مطالعه مفید باشند، اما ممکن است با خواندنشان خودمان را گیج کنیم و در درک برخی مفاهیم به دردسر بیفتیم.

کلیات)
۱. وزن شعر و قافیه:
– آشنایی با عروض و قافیه، شمیسا
– نگاهی توصیفی-تحلیلی به عروض و قافیه شعر پارسی، محمدامیر جلالی*
– موسیقی شعر، شفیعی کدکنی (برای مطالعه بیشتر)

۲. آرایه:
– بیان، شمیسا*
– نگاهی تازه به بدیع، شمیسا
– فنون بلاغت و صناعات ادبی، جلال‌الدین همایی (برای مراجعه درباره‌ی اصطلاحات قدما)
– صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی

۳. تاریخ ادبیات و سبک‌شناسی:
– سبک‌شناسی نظم، شمیسا*
– سبک‌شناسی نثر، شمیسا*
– خلاصه‌ی تاریخ ادبیات صفا جلد ۱ و ۲
– [مقدمه‌ی] مفلس کیمیافروش شفیعی کدکنی

۴. دستور زبان:
– دستور زبان فارسی، پرویز ناتل خانلری
– دستور تاریخی مختصر زبان فارسی، محسن ابوالقاسمی

۵. اسطوره و حماسه:
– شناخت اساطیر ایران، جان هینلز
– مدخل حماسه ملی ایران، لیلی ورهرام

متون قدیم، نظم)
۱. شاهنامه:
– [مقدمه‌ی] دفتر خسروان سجاد آیدنلو (اطلاعات خوب و نسبتاً جامع درباره‌ی فردوسی و شاهنامه)*
– رستم و سهراب، تصحیح جلال خالقی مطلق (نشر سخن)

۲. حافظ:
– دیوان حافظ، شرح خطیب رهبر*
– حافظ‌نامه، بهاءالدین خرمشاهی (۲جلدی) (مناسب برای دریافت مفاهیم اشعار حافظ)

۳. مثنوی معنوی مولوی
– شرح کریم زمانی

۴. غزلیات سعدی
شرح غزلیات سعدی، کاظم برگ‌نیسی*

متون قدیم، نثر)
۱. تاریخ بیهقی:
– تاریخ بیهقی، شرح خلیل خطیب رهبر، ۳ جلدی (انتشارات مهتاب)*

۲. گلستان:
– گلستان سعدی، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی (نشر خوارزمی)*

۳. قابوس‌نامه:
– تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی (انتشارات علمی و فرهنگی)

۴. اسرار التوحید
– اسرار التوحید، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی (۲جلدی، نشر آگاه)
– آن سوی حرف و صوت (گزیده)، انتخاب و توضیح محمدرضا شفیعی کدکنی

شعر معاصر)
– ادوار شعر فارسی، شفیعی کدکنی*
– مدخل شعر معاصر فارسی، شهریار خسروی*
– بوطیقای شعر نو، شاپور جورکش
– شعر زمان ما، محمد حقوقی (جلدهای مربوط به نیما، اخوان، سپهری، شاملو و فروغ)
– خانه‌ام ابریست، تقی پورنامداریان (تحلیل اشعار نیما)

داستان)
– صد سال سال داستان‌نویسی در ایران، میرعابدینی
– عناصر داستان، جمال میرصادقی

نوشته، ویرایش و گردآوری:

• میرسالار رضوی
• بهراد بنایی
• مرتضی خلینا